Opis i analiza

1. Charakterystycznymi elementami zabudowy miast przemysłowych są: fabryki budowane w centrum i na obrzeżach miast, wyposażone w wysokie kominy, a także osiedla robotnicze, stanowiące zwarte kompleksy budynków mieszkalnych, szkół, szpitali i sklepów przeznaczonych dla robotników danej fabryki.
2. Niedogodnościami miast przemysłowych było ogromne zanieczyszczenie powodowane przez fabryki, ale także wynikające z braku w wielu miastach i dzielnicach kanalizacji. Biedniejsi mieszkańcy miast borykali się także z brakiem higieny i wynikającymi z tego (oraz z niedożywienia) chorobami. Częstymi zjawiskami był też głód. Konsekwencją tego wszystkiego, również wpływającą na poziom życia w miastach, był wzrost przestępczości.
3. Ułatwienia dla mieszkańców XIX-wiecznych miast wiązały się z wprowadzaniem na coraz szerszą skalę kanalizacji, latarni gazowych oraz tramwajów konnych, a pod koniec wieku także pierwszych samochodów.
4. W porównaniu do epok wcześniejszych, kobiety stały się nie tylko gospodyniami domowymi, ale pracownicami zakładów przemysłowych. Ich praca nie była jednak wynagradzana tak samo, jak praca mężczyzn. Udział kobiet w świecie pracy spowodował ich większe usamodzielnienie i miał wpływ na rozwój dążeń do uzyskania całkowitego równouprawnienia.

Kontekst geograficzny/historyczny

Skutki rozpoczętej pod koniec XVIII wieku rewolucji przemysłowej (w różnym tempie docierającej do poszczególnych państw Europy), w połączeniu z przeprowadzanymi w tym okresie w wielu krajach reformami uwłaszczeniowymi, zaowocowały od początku XIX wieku zintensyfikowaniem zjawiska urbanizacji, na skalę niespotykaną dotąd w dziejach. Nowe wynalazki i postęp w technologii pozwalały wielokrotnie zwiększać i przyśpieszać produkcję, we wszystkich niemal dziedzinach wytwórczości. Powstające lawinowo fabryki przemysłowe rekrutowały swoich pracowników spośród ludności wiejskiej uwolnionej z więzów poddaństwa, pozbawionej jednak własności ziemi, a co za tym idzie możliwości utrzymania się z pracy na roli. Tym sposobem, od początku wieku rozrastały się dynamicznie stare ośrodki miejskie, zwielokrotniając liczbę mieszkańców. W sąsiedztwie kopalń, złóż bogactw naturalnych, czy też po prostu w miejscach dogodnych logistycznie (bliskość dużych węzłów kolejowych), powstawały zupełnie nowe miasta o charakterze typowo industrialnym, których architekturę zdominowały zabudowania przemysłowe, a przeważająca część ludności stanowili robotnicy fizyczni. I tak – o ile w 1800 r. miast powyżej 100 tys. mieszkańców naliczyć można było w Europie 23, sto lat później liczbę tę szacuje się na 135.

Intensywne uprzemysłowienie pociągnęło za sobą szereg zmian w gospodarce (koncentracja produkcji, akumulacja kapitału, wzrost znaczenia bankowości), ale także w strukturze społecznej, przede wszystkim ludności miejskiej, oraz gruntowną zmianę w obyczajowości, tradycyjnym systemie wartości i modelu rodziny. Czynniki te z kolei okazały się katalizatorem głębokich przemian o charakterze ideologicznym, doprowadzając do wykształcenia się nowoczesnych ruchów politycznych, takich jak: liberalizm, socjalizm, nacjonalizm.

Stara struktura społeczna miasta dzieląca jego mieszkańców na patrycjat, pospólstwo i plebs, ustąpić musiała nowemu podziałowi, który wyznaczało kryterium własności środków produkcji. Szczyt drabiny społecznej należeć będzie w tej konfiguracji do przedsiębiorców-finansistów, określanych też mianem burżuazji – właścicieli fabryk, kopalń, stoczni, dużych przedsiębiorstw handlowych, bankowców. W XIX-wiecznych miastach zastąpią oni patrycjuszy, budując tam rezydencje swoim przepychem zawstydzające siedziby starej arystokracji rodowej (co także legnie u podstaw stereotypu o braku umiaru i dobrego smaku wśród nowo-wzbogaconych, parweniuszy). Dawną grupę określaną jako pospólstwo, zastąpi drobnomieszczaństwo – mające zresztą tę samą genezę, bo wywodzące się z dawnych rzemieślników, właścicieli małych zakładów wytwórczych lub usługowych, posiadających zatem prawo własności środków produkcji, nie zatrudniających jednak w szerszym zakresie siły roboczej. Grupą pozbawioną własności środków produkcji będą robotnicy zatrudnieni w kopalniach, zakładach przemysłowych, stoczniach itd. Na pograniczu wszystkich tych stanów funkcjonować będzie inteligencja, legitymująca się zróżnicowanym pochodzeniem, będąca grupą społeczną, którą wyróżnia posiadanie wykształcenia i utrzymywanie się z pracy umysłowej.

Cechą charakterystyczną XIX wiecznych miast, szczególnie tych industrialnych, będzie głębokie zróżnicowanie ekonomiczne koegzystujących ze sobą, a wymienionych wyżej grup, co znajdzie także odzwierciedlenie w zabudowie tych ośrodków. Pełne przepychu, zdominowane przez luksusowe rezydencje przemysłowców centra, otoczone będą przez wielohektarowe kompleksy fabryczne. Te z kolei generować będą powstawanie w ich sąsiedztwie, lub na obrzeżach miast, dzielnic o charakterze wyłącznie robotniczym, lub po prostu slumsów zamieszkiwanych przez najniższą warstwę mieszkańców. Wszystkie te elementy składają się na portret typowego XIX-wiecznego miasta przemysłowego – pełnego kontrastów, stwarzającego niewyobrażalne możliwości, ale też kumulującemu przerażającą biedę.

Linki

http://www.oldukphotos.com – strona zawierająca zdjęcia XIX-wiecznej Wielkiej Brytanii, w tym jej miast przemysłowych.

http://www.flickr.com/groups/polish-past – albumy poświęcone starym fotografiom na portalu FLIKR dokumentują życie codzienne ludzi w dwóch poprzednich stuleciach.

http://memory.loc.gov/ammem/index.html – kolekcje ze zbiorów Kongresu USA pozwalające porównać obraz miasta XIX-wiecznego w Europie i w Stanach Zjednoczonych.